استاندارد خانواده ISO 14000 شامل استانداردهای بین المللی در رابطه با سیستم‌های زیست محیطی میباشد. این استاندارد در سال ۱۹۹۶ میلادی توسط کمیته فنی ۲۰۷ سازمان ایزو به وجود آمد. یک سیستم مدیریت زیست محیطی می‌تواند به عنوان بخشی از سیستم جامع مدیریت به حساب آید. این سیستم شامل ساختار سازمانی، فعالیت‌های طرح ریزی، تعریف مسئولیت‌ها، تعیین روش‌ها و فرآیندها و همچنین در اختیار گیری منابع لازم برای تهیه، اجرا، بازنگری و حفظ خط مشی زیست محیطی سازمان است. این استاندارد در تمامی صنایع کاربرد دارد.
سیستم مدیریت محیط زیست بر مبنای استاندارد ISO 14001 به عنوان یک الگوی اجرایی توسط مرجع صدور گواهینامه (Certificationn Body ) مورد ارزیابی قرار می گیرد. از اصلی ترین مزایای بکارگیری این استاندارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد سیستم‌های مدیریت زیست محیطی که منجر به حفاظت بیشتر از محیط زیست می‌شود.
- به حداقل رسانیدن موانع غیر تعرفه‌ای تجاری و تسهیل تجارت بین الملل با توجه به بها دادن بیشتر به محیط در سازمان‌ها
- جلب مشتریان بیشتر و افزایش سهم بازار در سطح بین المللی
- افزایش رعایت مقررات و قوانین مربوط به محیط زیست
- استفاده بهینه از منابع طبیعی
- تسهیل تجارت بین الملل
- ایجاد ارزش افزوده بیشتر برای سازمان
الف – استانداردهای سیستم‌های مدیریت زیست محیطی (ایزو ۱۴۰۰۱ ، ایزو ۱۴۰۰۴(ایزو ۱۴۰۰۴ راهنمایی برای ایزو ۱۴۰۰۱ میباشد و در آن شرایط و الزامات و جزئیات ایزو ۱۴۰۰۱ مورد بررسی قرار گرفته‌است
ب- استاندارد های مدیریت زیست محیطی (ایزو ۱۴۰۱۵ ، سری ۱۴۰۳۰ ، سری ۱۴۰۴۰(
ج- استاندارد های راهنما و پشتیبان (سری ایزو ۱۴۰۶۳ ، ایزو ۱۹۰۱۱ ، ایزو ۱۴۰۵۰) سیستم مدیریت زیست محیطی براساس الزامات استاندارد ایزو ۱۴۰۰۱)
دیگر زیر شاخه‌ها :
- سری ایزو ۱۴۰۲۰ : برچسب‌های محیطی
• ایزو ۱۴۰۳۰ : به بحث در مورد بررسی نتایج و عواقب تولید محصولات می‌پردازد
• ایزو ۱۴۰۳۱ : ارزیابی شرایط محیطی
• سری ایزو ۱۴۰۴۰ : ( ایزو ۱۴۰۴۰ تا ۱۴۰۴۴ ) ارزیابی چرخه حیات که به بحث در مورد زمینه‌های مدیریت محیطی می‌پردازد .
• ایزو ۱۴۰۵۰ : واژه نامه و تعاریف
• ایزو ۱۴۰۶۲ : به بحث درباره ایجاد بهبود در محیط می‌پردازد
• ایزو ۱۴۰۶۳ : این ایزو به ایزو ۱۴۰۲۰ الحاق شده‌است و درباره عواقب و تاثیرات محیطی می‌پردازد .
• ایزو ۱۴۰۶۴ شماره یک سال ۲۰۰۶ : مربوط به گازهای گلخانه‌ای – تعارف و راهنماهایی برای دفع و نابودی گازهای گلخانه‌ای ارائه می‌دهد .
• ایزو ۱۴۰۶۴ شماره دو سال ۲۰۰۶ : مربوط به گازهای گلخانه‌ای
• ایزو ۱۴۰۶۴ شماره سه سال ۲۰۰۶ : مربوط به گازهای گلخانه‌ای – مربوط به راهنمایی‌هایی در زمینه ارزیابی و تشخیص اظهارنامه گازهای گلخانه‌ای
• ایزو ۱۹۰۱۱ این ایزو به تبیین قوانین ممیزی برای هر دو نوع ایزو ۱۴۰۰۰ و ۹۰۰۰ می‌پردازد . این ایزو جایگزین ایزو ۱۴۰۰۱ شده‌است
مراحل استقرار مدیریت زیست محیطی بر اساس استاندارد ISO ١۴٠٠١: ۲٠٠۴
- اخذ تعهد مدیریت ارشد
- تعیین نماینده مدیریت، تشکیل کمیته راهبری و مدیریت زیست محیطی
- برگزاری دوره های آموزشی جهت آشنایی اعضای کمیته راهبری و مدیران با استاندارد ISO ١۴٠٠١: ۲٠٠۴
- تشکیل کمیته تدوین مستندات و تهیه مستندات مورد نیاز و نظامنامه سیستم مدیریت زیست محیطی
- بازنگری وضعیت موجود سازمان
- تدوین خط مشی
- تعیین جنبه‌ها و آثار بارز زیست محیطی
- تعیین الزامات قانونی
- تدوین اهداف کلان وخرد زیست محیطی
- تدوین برنامه‌های مدیریت زیست محیطی
- آموزش پرسنل مجموعه در کلیه سطوح
- اجرای برنامه‌های مدیریتی تدوین شده
- اندازه گیری و نظارت
- کنترل سوابق
- انجام اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه جهت رفع موارد عدم تطابق
- ممیزی داخلی سیستم مدیریت زیست محیطی استقرار یافته
- بازنگری مدیریت ارشد
- پیش ممیزی توسط طرف ثالث
- انجام ممیزی
- اخذ گواهینامه
گام اول: تعهد مدیریت
باید دانست که استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی می بایست به وسیله سرپرستان و مدیریت ارشد سازمان ایجاد، راه اندازی و نگهداری گردد. در گام اول به منظور استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی در یک سازمان لازم است کارهای زیر صورت گیرد:
١. برگزاری جلساتی به منظور بررسی و تشریح اهداف مورد نظر، مشکلات موجود و همچنین ارزیابی توان و پتانسیل سازمان و کارکنان آن به منظور جلب موافقت و تعهد مدیریت ارشد سازمان به منظور استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی.
۲. تعیین و انتصاب نماینده مدیریت ارشد در امور مربوط به سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان. نماینده مدیریت در واقع مسئول سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان بوده و مدیریت ارشد از طریق او با سیستم در ارتباط بوده و از وضعیت سیستم آگاه می شود.
۳. تشکیل کمیته راهبری سیستم مدیریت زیست محیطی در سازمان و انتخاب و انتصاب اعضای آن توسط مدیریت ارشد سازمان. این کمیته از آغاز استقرار سیستم تا انجام موفقیت آمیز ممیزی شخص ثالث خارجی و اخذ گواهینامه به فعالیت خود ادامه می دهد. توصیه می شود در این کمیته از وجود افراد متخصص و آشنا به فرایند تولید و یا ارائه خدمات سازمان همچنین متخصصان محیط زیست و طراحی سیستم و نیز یک نفر حقوق دان استفاده شود. البته تیم راهبری می تواند خود نسبت به استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی در سازمان اقدام نموده و یا از خدمات شرکت های مشاوره که در این زمینه فعال می باشند استفاده نماید.
۴. تعیین و تامین منابع مالی و بودجه مورد نیاز طرح استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان
۵. تنظیم برنامه زمان بندی استقرار سیستم
گام دوم؛ تدوین خط مشی و نظامنامه سیستم مدیریت زیست محیطی
در الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی استاندارد ایزو ١۴٠٠١، بر خلاف استاندارد سیستم تضمین کیفیت ایزو ۹٠٠١، تهیه نظامنامه زیست محیطی مطرح نشده و تهیه آن اختیاری است، اما بر اساس تجربیات موجود و توصیه متخصصان، تهیه نظام نامه موجب پایداری سیستم، ممیزی آسانتر و اجرای بهتر آن می گردد. همچنین می تواند به عنوان معرف کاملی از سیستم استقرار یافته در سازمان، سازمان های ذینفع، مرتبط و علاقه مند به محیط زیست را با شرایط و ویژ گیهای سیستم مورد نظر آشنا نموده و از مخالفت آنها با سازمان مزبور ممانعت به عمل آورد.
به طور کلی یک نظامنامه زیست محیطی شامل کلیاتی پیرامون سازمان، ساختار سازمانی سیستم مدیریت زیست محیطی، خط مشی، روشهای اجرایی، دستورالعمل های کاری و استانداردهای مرجع می باشد که بدین شرح تهیه می شوند:
١. تدوین خط مشی زیست محیطی سازمان بر اساس موارد اشاره شده در استاندارد ایزو ١۴٠٠١ که در نهایت لازم است به تایید و تصویب مدیریت ارشد سازمان رسانده شود.
۲. تهیه روشهای اجرایی برای هر یک از الزامات استاندارد ایزو ١۴٠٠١ شامل طرح ریزی، اجرا و عملیات، بررسی و اقدام اصلاحی و بازنگری مدیریت. روشهای اجرایی مجموعه اقداماتی را که کارکنان قسمت های مختلف سازمان لازم است انجام دهند تا سازمان به اهداف تعیین شده سیستم مدیریت زیست محیطی دست یابد مشخص می نمایند. روشهای اجرایی باید قابل فهم برای کلیه کارکنان بخش های مختلف سازمان تهیه شده و از نظر فنی و مفاهیم نیز کامل باشد. تهیه روشهای اجرایی برای فعالیت هایی که الزام آن طبق بندهای استاندارد ایزو ١۴٠٠١ تصریح شده است ضروری است ولی گذشته از آن تهیه روشهای اجرایی علاوه بر موارد مورد تاکید استاندارد موجب می گردد؛ شرح وظایف، اختیارات و مسئولیت کارکنان فاقد ابهام بوده و دقیقتر مشخص شود و استقرار و ممیزی سیستم آسانتر انجام شود.
۳. تهیه دستورالعمل های کاری در صورت نیاز: دستورالعمل نیز بخشی از یک روش می باشد که مورد استفاده یک گروه خاص در سازمان قرار داشته و در روشهای مختلف به آن ارجاع داده می شود.
به همین دلیل از روش اجرایی خارج و جداگانه تحت نام دستورالعمل تهیه و تصویب می گردد.
نظامنامه سیستم مدیریت زیست محیطی توسط تیم راهبری و یا گروه مشاوران طرف قرار داد سازمان تهیه و تدوین و در خاتمه کار به تایید و تصویب مدیریت ارشد سازمان رسانده می شود و پس از آن استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی در سازمان بر اساس آن صورت می گیرد.
گام سوم؛ بازنگری وضعیت موجود سازمان
سازمانی که قصد دارد سیستم مدیریت زیست محیطی ایزو ١۴٠٠١ را مستقر نماید قبل از هر چیز لازم است وضعیت فعلی خود را در ارتباط با محیط زیست مورد ارزیابی و بازنگری قرار داده و حاصل کار را نیز در قالب “گزارش بازنگری اولیه” در مستندات سیستم بگنجاند. این بازنگری در واقع نتایج مطالعات و بررسی تاریخچه و موقعیت سازمان، وضعیت محیط زیست موجود، تشریح فرایند و عملیات تولید و ارائه خدمات سازمان، مواد و انرژی مصرفی، عملیات، محصولات و یا خدمات موثر بر محیط زیست، نحوه واکنش در مواقع اضطراری، همچنین شناسایی نیازهای قانونی، بازنگری مدارک و مستندات موجود و نیز بررسی سایر سیستم های مدیریتی موجود در سازمان بویژه تضمین کیفیت (ایزو ۹٠٠٠) را در بر می گیرد همچنین در گزارش جنبه ها و آثار زیست محیطی بارز سازمان شناسایی و به سوابق رویدادهای مهم بوقوع پیوسته در سازمان و آثار زیست محیطی آنها نیز اشاره می شود. بازنگری وضعیت موجود سازمان عموماً از طریق مطالعه اسناد و مدارک، انجام مصاحبه، بازدید از سازمان، اندازه گیری و سنجش و نیز بازرسی صورت می گیرد.
گام چهارم؛ طرح ریزی سیستم مدیریت زیست محیطی
بر اساس استاندارد ایزو ١۴٠٠١، سازمان ملزم به اجرای موارد زیر جهت استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی می باشد:
١. شناسایی جنبه ها و آثار زیست محیطی مهم فعالیت ها، محصولات و یا خدمات سازمان و تهیه چک لیست (صورت ریز) مربوط به آن به عنوان یکی از مستندات
۲. شناسایی الزامات قانونی و سایر نیازمندیها و تهیه چک لیست مربوط به آن که به این منظور لازم است با مرجع مسئول حفاظت محیط زیست (در ایران، سازمان حفاظت محیط زیست) مکاتبه و ارتباط برقرار نمود.
۳. تعیین اهداف کلان (اهداف) و خرد (مقاصد) زیست محیطی سازمان و تهیه چک لیست مربوط به هر یک از آنها.
۴. تنظیم و تدوین برنامه های مدیریت زیست محیطی به منظور دستیابی به اهداف و مقاصد زیست محیطی سازمان و تحقق یکایک آنها در کوتاه و یا بلند مدت.
گام پنجم؛ اجرای عملیات استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی
به منظور استقرار و اجرای سیستم مدیریت زیست محیطی در یک سازمان بر اساس استاندارد ایزو ١۴٠٠١ لازم است موارد زیر در نظر گرفته شود:
١. تعیین ساختار سازمانی و نقش و مسئولیت هر یک از کارکنان سازمان در سیستم مدیریت زیست محیطی.
۲. آموزش مدیران ارشد سازمان، آموزش عمومی کلیه کارکنان و آموزش تخصصی آن دسته از کارکنان سازمان که وظایف خاصی را عهده دار می باشند، در زمینه استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی، ضرورت و الزامات مورد نیاز آن.
۳. برقراری ارتباطات درون و برون سازمانی و به منظور مبادله اطلاعات و حفظ و تداوم پویای سیستم.
۴. تهیه، تدوین، حفظ و نگهداری مستندات مربوط به سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان.
۵. کنترل مدارک و مستندات سیستم مدیریت زیست محیطی به منظور تهیه، بازنگری، جایگزینی، تصویب، توزیع، طبقه بندی و بایگانی مدارک مربوط به سیستم در سازمان مورد نظر.
۶. شناسایی و کنترل آن دسته از فعالیت ها و عملیات اجرایی سازمان که دارای پیامدهای زیست محیطی مهمی می باشند. به منظور اطمینان از انجام آنها تحت شرایط مشخص و بدون آسیب رساندن و تخریب محیط زیست.
۷. ایجاد آمادگی به منظور واکنش در وضعیتهای اضطراری و وقوع حوادث غیر قابل پیش بینی.
گام ششم؛ بررسی و اقدامات اصلاحی
هنگامی که برنامه ای به اجرا گذاشته می شود لازم است میزان پیشرفت آن بطور مستمر مورد بررسی و کنترل قرار گرفته و در صورت مشاهده عدم تطابق با نیازمندی های استاندارد ایزو 14001، اقدامات اصلاحی به منظور رفع موارد عدم تطابق صورت گیرد که مراحل آن به شرح زیر می باشد:
١. شناسایی موارد عدم تطابق و علل بروز آن و از طریق نظارت و اندازه گیری مشخصه های مهم سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان.
۲. شناسایی اقدامات مختلف اصلاحی و پیشگیرانه و انتخاب و اجرای مناسب ترین آنها به منظور رفع موارد عدم تطابق در سیستم ایجاد شده با استاندارد مورد نظر.
۳. نگهداری سوابق زیست محیطی به منظور اثبات انطباق سیستم ایجاد شده در سازمان با استاندارد.
۴. ممیزی داخلی سیستم مدیریت زیست محیطی ایجاد شده در سازمان در دوره های زمانی مشخص به منظور مطابقت سیستم با نیازمندی های استاندارد ایزو 14001 و اثبات بهبود مستمر آن. با توجه به نتایج حاصل از ممیزی داخلی در صورت مشاهده عدم انطباق و یا نیاز به بهبود سیستم لازم است اقدامات اصلاحی مناسب جهت رفع موارد عدم تطابق موجود صورت پذیرد.
گام هفتم؛ بازنگری مدیریت
مدیریت ارشد سازمان در خاتمه کار استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی در سازمان و نیز در دوره های زمانی مشخص به منظور حصول اطمینان از کارایی، تناسب و کفایت سیستم مدیریتی ایجاد شده، آنرا مورد ارزیابی و بازنگری قرار می دهد که بر اساس آن ممکن است در برخی مواقع تغییراتی در سیستم ایجاد گردد.
گام هشتم؛ ممیزی نهایی و اخذ گواهینامه
مدیریت ارشد سازمان پس از اتمام مراحل مختلف استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی در سازمان و حصول اطمینان از عملکرد آن می تواند با دعوت از شخص ثالث و دارای مجوز فعالیت در زمینه ممیزی و انجام ممیزی خارجی نسبت به تایید سیستم و اخذ گواهینامه استاندارد ایزو 14001 از مراجع معتبر جهانی جهانی اقدام نماید. بدین منظور سازمان می تواند خود راساً اقدام نموده و از یک شرکت ممیزی کننده بدین منظور دعوت به همکاری نماید. همچنین می تواند با شرکت های مشاوره و بر پا کننده جلسات ممیزی سیستم در داخل و یا خارج از کشور، قرارداد منعقد نموده و از خدمات مشاوره و خدمات آنها در این زمینه استفاده نماید.
با برپایی جلسات ممیزی نهایی، ممیز خارجی پس از ممیزی سیستم ایجاد شده دز صورت مشاهده عدم تطابق در سیستم، مهلتی را جهت رفع آن تعیین و پس از اتمام مهلت مقرر ممیزی را تکرار می نماید. در نهایت پس از تحقق خواسته های استاندارد سیستم مدیریت زیست محیطی ایزو 14001 توسط سازمان و رفع موارد عدم انطباق و تایید آن توسط ممیز خارجی، گواهینامه استاندارد ایزو 14001 توسط شرکت ممیزی کننده، از سوی مراجع معتبر بین المللی به سازمان مورد نظر اعطاء می گردد. این گواهینامه به مدت سه سال دارای اعتبار می باشد و جهت تمدید اعتبار آن نیاز است سیستم مورد نظر مجدداً مورد ارزیابی قرار گیرد. البته در طول این مدت به علت مسئولیتی که متوجه مؤسسه گواهی دهنده و سازمان مورد نظر می باشد، ممیزی های میانی (شش ماهه) به منظور کنترل و نظارت بر سیستم صورت خواهد گرفت که در صورت مشاهده عدم تطابق در سیستم و بر طرف نشدن آن در مهلت ارائه شده، گواهینامه صادر شده از اعتبارات ساقط می گردد.
برخی از مراکز بین المللی معتبر اعطا کننده گواهی استاندارد ایزو 14001 عبارتند از:
Q.M.I (کانادا)، T.U.V (آلمان)، SGS (سویس) و D.N.V (هلند) که در ایران نیز دارای نمایندگی هایی می باشند.
ایزو ۴۵۰۰۱
(ISO 45001)یک استاندارد ایزو در زمینه مدیریت سیستم‌های ایمنی و بهداشت شغلی است که در ماه مارس سال ۲۰۱۸ تدوین شده‌است. هدف این استاندارد کاهش بیماری‌ها و آسیب‌های شغلی است.
این استاندارد بر مبنای اسس ۱۸۰۰۱، کنوانسیون‌ها و دستورالعمل‌های سازمان بین‌المللیکار شامل ILO OHS2001 و استانداردهای ملی تدوین شده‌است.
سازمان بین‌المللی استانداردسازی ایزو ۴۵۰۰۱ (ISO 45001) را به عنوان یک مبنای بین المللی در جهت سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه ای طراحی و تکوین نموده است.پیاده سازی سیتم مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه ای یک تصمیم استراتژیک توسط سازمان برای تضمین این که پرسنل در فضای ایمن تر و با سلامتی بیشتر فعالیت مینمایند می باشد که خود سبب افزایش سود اوری سازمان در آن دوره و زمان می گردد.
