امروزه یکی از گام‌های کلیدی در مدیریت سیستم ایمنی، بهداشت و محیطزیست، ارزیابی ریسک جنبه‌های محیط‌زیستی است. ارزیابی ریسک به دنبال تشخیص عینی، فراوانی، احتمال، علت، محدوده و شدت جریان‌ها و فعالیت‌های در معرض خطر با عوامل تهدید آمیز است. ارزیابی ریسک محیط‌زیستی، ابزاری مهم در مدیریت محیطزیست در جهت کاهش مخاطرات پرژه‌ها و دستیابی به توسعه بایدار به شمار می‌رود و فرآیندی برای تحلیل کمی و کیفی پتانسیل‌های خطر و ضریب به فعلیت رسیدن ریسک‌های احتمالی موجود در پروژه‌ها و حساسیت یا آسیب پذیری محیط است.
حفظ محیطزیست به قدری اهمیت دارد که بدون آن نمی‌شود رشد اقتصادی را برای هیچ کشوری متصور بود. در نتیجه ارزیابی ریسک در واحدها علاوه بر مسائل فنی، از دیدگاه زیست‌محیطی نیز اهمیت دارد. این ارزیابی از سال 1990توسط آژانس حفافت محیطزیست آمریکا توصیه شد که شامل شناسایی محیط زیست تحت تاثیر، مدلسازی زمانی و مکانی، ارزیابی اجزا مهم اکولوژیک با در نظر گرفتن حساسیت‌های زیست محیطی، برآورد کمیت ریسک، مقایسه با معیارهای موجود و شناسایی اقدامات کاهش ریسک بود.
کتاب pipe line risk management manual که در سال 2004 در آمریکا برای بار سوم ویرایش و منتشر شد، جامع‌ترین مطالعه انجام شده در حوزه ارزیابی و مدیریت ریسک محیط‌زیستی است. در این کتاب به فرآیند ارزیابی ریسک زیست محیطی خطوط انتقال گاز و مدیریت ریسک پرداخته شده است و در این فرآیند شاخص‌های پتانسیل ریسک، طراحی و کارکرد اپراتور و همچنین تراکم جمعیت و حساسیت‌های اکولوژیکی مورد بررسی قرار گرفته است.
با توجه به ماهیت حاکم بر تعیین ریسک، می‌توان از ابزارهای تصمیم‌گیری مانند AHP استفاده کرد که در یک زمان قابلیت در نظر گرفتن جنبه‌های مختلف پروژه را براساس اولویت بندی هر بخش داشته باشند.
اهمیت ارزیابی ریسک محیط‌زیستی
- حفاظت از سلامت عمومی: ارزیابی ریسک محیط‌زیستی به شناسایی عواملی که ممکن است بر سلامت انسان تأثیر بگذارند، کمک می‌کند. این فرآیند می‌تواند به پیشگیری از بیماری‌ها و مشکلات بهداشتی ناشی از آلودگی‌ها و خطرات محیطی کمک کند .
- حفاظت از اکوسیستم‌ها: با شناسایی تهدیدات اکوسیستم‌ها، می‌توان اقداماتی برای حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از تخریب محیطزیست انجام داد
- توسعه پایدار: ارزیابی ریسک محیط‌زیستی به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کند تا گزینه‌های توسعه‌ای را انتخاب کنند که کمترین آسیب را به محیطزیست وارد کنند و در عین حال نیازهای اقتصادی و اجتماعی را نیز برآورده سازند
روش‌های ارزیابی ریسک محیط زیستی
ارزیابی ریسک محیط زیستی یک فرآیند پیچیده و چند مرحله‌ای، شامل شناسایی، تحلیل و مدیریت خطرات محیطی است.
شناسایی خطرات
این مرحله شامل شناسایی و ثبت تمامی خطرات بالقوه‌ای است که ممکن است بر محیطزیست تأثیر بگذارند. خطرات می‌توانند ناشی از فعالیت‌های انسانی، مانند صنایع، کشاورزی، حمل و نقل و ساخت و ساز، یا ناشی از عوامل طبیعی، مانند سیلاب‌ها، زلزله‌ها و طوفان‌ها باشند.
روش‌های شناسایی:
- بررسی مستندات: مطالعه گزارش‌ها، مقالات علمی و داده‌های تاریخی.
- نظرسنجی و مصاحبه: گفتگو با کارشناسان و ذینفعان محلی برای شناسایی خطرات.
- کارگاه‌های جمعی: برگزاری جلسات گروهی برای تبادل نظر و شناسایی خطرات.
تحلیل ریسک
پس از شناسایی خطرات، مرحله تحلیل ریسک آغاز می‌شود. این مرحله شامل ارزیابی احتمال وقوع هر خطر و شدت تأثیر آن بر محیط زیست و انسان‌ها است.
روش‌های تحلیل:
- تحلیل کیفی: استفاده از روش‌های توصیفی برای ارزیابی ریسک‌ها، مانند ماتریس ریسک که در آن احتمال وقوع و شدت تأثیر در دو محور قرار می‌گیرند.
- تحلیل کمی: استفاده از داده‌های عددی برای محاسبه احتمال وقوع و تأثیر خطرات. این روش معمولاً شامل مدلسازی ریاضی و آماری است.
- مدلسازی محیطی: استفاده از نرم‌افزارهای شبیه‌سازی برای پیش‌بینی تأثیرات خطرات بر روی اکوسیستم‌ها.
ارزیابی ریسک
در این مرحله، اطلاعات جمع‌آوری شده در مراحل قبلی مورد بررسی قرار می‌گیرد تا تصمیماتی در مورد مدیریت و کاهش ریسک‌ها اتخاذ شود.
روش‌های ارزیابی
- مقایسه با استانداردها: مقایسه نتایج با استانداردهای ملی و بین‌المللی برای تعیین اینکه آیا ریسک‌ها در سطح قابل قبول هستند یا خیر.
- تجزیه و تحلیل هزینه-فایده: بررسی هزینه‌های مربوط به اقدامات مدیریتی در مقابل منافع حاصل از کاهش ریسک.
- مدل‌های تصمیم‌گیری: استفاده از مدل‌های چندمعیاره برای انتخاب بهترین گزینه‌های مدیریتی.
نظارت و بازنگری
این مرحله به نظارت بر نتایج اقدامات مدیریتی و بازنگری در استراتژی‌ها اختصاص دارد. هدف این است که اطمینان حاصل شود که اقدامات مؤثر هستند و در صورت نیاز، تغییرات لازم اعمال شود.
روش‌های نظارت:
- جمع‌آوری داده‌های پیگیری: جمع‌آوری اطلاعات پس از پیاده‌سازی اقدامات مدیریتی برای ارزیابی تأثیر آن‌ها.
- بررسی دوره‌ای: انجام بررسی‌های منظم برای ارزیابی وضعیت محیط زیست و عملکرد اقدامات مدیریتی.
- گزارش‌دهی: تهیه گزارش‌های دوره‌ای برای ذینفعان و تصمیم‌گیرندگان درباره وضعیت ریسک‌ها و اثرات اقدامات انجام شده.
منابع
- رستمکلائی، سیده رقیه؛ علی بهمنش، حبیب حسین‌پور رودسری.1394. ارزیابی ریسک زیست محیطی کارخانه کمپوست بهشهر به روش William fine. کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در علوم کشاورزی و محیط زیست. دوره1.
- خیرخواه، جواد؛ مهران امیری. 1398. ارزیابی ریسک زیست محیطی سد باطله معدن مس سونگون با استفاده از روش EFMEA. جغرافیا و مخاطرات محیطی، شمراه سی و دوم، زمستان. ص173-189.
- بیژن زاده، پوریا؛ کتایون ورشوساز، اصلان اگدرنژاد. 1402. ارزیابی ریسک‌های زیست محیطی و فنی در پروژه احداث تصفیه خانه فاضلاب غرب اهواز با استفاده از روش تصمیم گیری چند معیاره. پایداری توسعه و محیط زیست، دوره چهارم، شماره3، پاییز. ص 75-95.
