استرس مجموع واکنش های جسمی ، روحی روانی،ذهنی و رفتاری است که ارگانیسم انسان در برابر عوامل درونی یا بیرونی بر هم زننده  ثبات و تعادل طبیعی و درونی بدن نشان می دهد. به طور خلاصه استرس یا فشار روانی را می توان حاصل محرک هایی دانست که عکس العمل فرد را بر می انگیزد.

      هر محرکی که در انسان ایجاد تنش کند و در او پاسخی بر انگیزد .عامل استرس زا شناخته می شود. این عامل ممکن است یک واقعه ،موقعیت ،شرایط،مشکل شخصی شیئی شغل… باشد.انتظار وتصور هم می تواند به عنوان یک عامل استرس زا عمل نموده و سبب شروع و واکنش استرس گردد.

        دکتر هانس سلیه ،(دانشمند بزرگ کانادایی)استرس را پاسخی می داند که بدن در برابر در خواست های وارده نشان می دهد . هر گاه عاملی سبب شود  که بدن دچار تنش شود  و ثبات وتعادلش را از دست دهد ، به طور خود به خود واکنش هایی بروز دهد  تا تعادل از دست رفته را باز گرداند و به حالت قبلی و همیشگی خود برسد.

استرس شغلی

       استرسی است که فرد معینی بر سر شغل مشخصی دستخوش آن می گردد. بسته به تجربه فرد شاغل  میزان قدرت و ضعف او در مواجهه با شریط موجود و شخصییت او ممکن است دچار مشکلاتی شود که شامل مشکلات روانی ، جسمانی و رفتاری می باشد.

    مشکلات روانی :نا رضایتی شغلی

  بیماری های  جسمانی :بیماری های قلبی و عروقی ؛گوارش پوستی و … اشاره کرد

 مشکلات رفتاری:مصرف روز افسون مشروبات الکلی ،و مواد مخدر ، رفتار ستیزه جویانه در برابر همکاران  اعضای خانواده خود داری از کار کردن و… اشاره کرد .

هزینه های ناشی از استرس شغلی

   هزینه هایی که استرس شغلی به وجود می آورد  رقم بالایی است ولی تعیین دقیق آن دشوار است .اطلاعات و آمار های موجود در کشور ایالات متحده اثرات واکنش های عاطفی و رفتاری ناشی از استرس شغلی را مثل اعتیاد به الکل و مواد مخدر ، بیماری های روانی مثل افسردگی که باعث مخارج درمان ، از دست رفتن ساعات کار و تولید می گردد را بیش از بیست میلیون دلار در سال براورد می کند . محاسبه خسارت هایی که در نتیجه اشتباه کار گران پیش می اید ، هم چنین خسارت وارده بر روابط افراد بویژه با همسران ، کیفیت زندگی ، از دست رفتن شغل بسیار دشوار است.

عوامل استرس شغلی در محیط کار

     عوامل و ویژگی های مختلفی در محیط کار وجود دارند که ممکن است باعث استرس شغلی گردد این ویژگی های به پنج گروه کلی تقسیم
 شده اند که عبارتند از :

•ویژگی های نقش

•ویژگی های شغل محوله

•جو و ساختار سازمانی

•پیشرفت های شغلی

•خصوصیات محیط کار

•نوبت کاری

   با شناخت این عوامل می توان ملاحظاتی به منظور پیشگیری یا کاهش استرس شغلی انجام داد .

ویژگی های نقش   

    استرس ناشی از نقش فرد در محیط کار زمانی رخ  می دهد  که بین انتظارات و خواسته های سازمان نا سازگاری وجود داشته باشد .

چهار نوع ویژ گی برای نقش وجود دارد :

 1. ناسازگاری نقش    

  2. ابهام نقش

  3. منابع نا کافی جهت انجام کار

  4. توانایی ناکافی جهت انجام کار

ناسازگاری نقش

     ناسازگاری نقش زمانی رخ می دهد که تن دادن به مجموعه ای از وظایف شغلی با پذیرش مجموعه دیگر از وظایف شغلی مغایر یا به کل غیر ممکن است .

ابهام نقش :

     عبارت است از وضعیت شغلی معین که در آن قسمتی از اطلاعات لازم برای انجام مطلوب شغل نارسا و گمراه کننده است در نتیجه فرد نمی داند که چه انتظاری از او برای انجام شغلش دارند. منشا استرس در این وضعیت عدم توانایی در ارزیابی کار خود و آشکار نبودن وضعیت خود است.

ویژگی های شغل:

   ویژگی های شغل که ممکن است منجر به استرس شغلی گردند شامل 4 دسته می باشند که عبارتنداز:

•    بار زیاد کار
•    بار کم کار
•    میزان و نوع مسئولیت
•    قدرت تصمیم گیری

    بار زیاد کار (گرانباری کار) را می توان از دو دیدگاه بررسی کرد.از یک دیدگاه کار بسیار زیاد کمی است.گرانباری کمی وقتی پیش می آید که فرد برای انجام تمام کارهایی که در شغل محوله می گنجد وقت کاری ندارد.

 دیگری گرانباری کیفی کار است.در این نوع ویژگی،شخص زمان کافی برای انجام شغل محوله را در اختیار دارد، ولی نوع کار نیاز به مهارتی دارد که خود شاغل مهارت و توانایی لازم که در حد کوشش از او ساخته است را ندارد.

  بار کم کار وضعیتی است که در آن نوع شغل محوله بصورتی است که از مهارتهای شخص بطور تمام و کمال استفاده نمی شود. حجم کار کم حکم محدودیت و باز دارندگی رادارد.وقتی فرد مهارتی بیش از نیاز خود داشته باشد،کارگر خسته شده و انگیزه خود را از دست می دهد.

 مسئولیت پذیری کار از علل مهم استرس است.کاری که مسئولیت زندگی سایرین را شامل می شود،بویژه پر استرس قلمداد می گردد.در بین پزشکان و کارکنان برج مراقبت فرودگاه که تصمیم آنها نقش حیاتی در زندگی افراد دیگر را دارد،احتمالا میزان زخم معده بالاتر است.در این گروه همچنین میزان انفارکتوس میوکارد و افزایش فشار خون بیشتر است.

جو و ساختار سازمانی:

•  استرس شغلی با تعدادی از ویژگی های مربوط به سازمان نیز بستگی دارد.ساختارهایی که قدرت تصمیم گیری بیشتری به کارکنان خود می دهد،استرس کمتری ایجاد می کند.
• کارگرانی که بیشترین همبستگی گروهی را دارند بهتر از دیگران می توانند با استرس شغلی مقابله کنند.رابطه ضعیف سرپرستاران با کارگران زیر دست می تواند منجر به نارضایتی شغلی و ترک کار گردد.
• اختلافات عقیدتی و اخلاقی بین کارکنان و اهداف سازمان می تواند باعث مشکلات روحی روانی گردد.از شرایط دیگری که باعث استرس می شود وقتی است که سازمانها دچار تغییر می شوند.

پیشرفت های شغلی:

بسیاری از تحولات در زندگی کاری ، بعنوان وضعیت پر استرس شناخته می شود.تغییر شغل ،ارتقای شغل ،اخراج از کار همگی وقایع پر خطر می باشند.

مطالعه ای که روی کارگران بی کار انجام شده نمایانگر میزان افزایش بیماری در بین آنها بوده است.همچنین در این افراد افزایش فشار خون بیشتر گزارش شده است.بازنشستگی بخودی خود بنظر نمی رسد علت اختلال جسمانی یا ذهنی قابل ملاحظه ای باشد.ارتقا شغل یک عامل استرس زای بالقوه است.مسئولیت شغلی جدید بویژه وقتی نیازمند مهارتی است که قبلا کسب نشده می تواند منجر به اضطراب گردد.ارتقا به موقعیتی که فراتر از توانایی فرد است احتمال ایجاد اختلال رفتاری را در پی دارد.

خصوصیات محیط کار:

 در رابطه با متغیر های مادی استرس زمانی رخ می دهد که حداقل شرایط زیستی و ایمنی جسمانی حفظ نشده باشد.اکثر خطرات محیطی یا اثرات سلامتی خاصی که ممکن است ایجاد گردد مثل افت شنوایی حاصل از مواجهه با سروصدا،مشخص می گردند.این مواجهه ها همچنین می تواند به طرق مختلف باعث استرس گردند.مواجهه های فیزیکی ، شیمیایی ،شلوغی و مشکلات ارگونومیکی ممکن است بطور مستقل یا در کل بعنوان عامل استرس زا عمل کنند.

سروصدا علاوه بر اثر تجمعی بر حلزون شنوایی، بطور حاد ، فشارخون را بالا می برد.همچنین مزاحمت صداهای بلند در محیط کار مانع آگاه شدن کارگر از حوادث می گردد.

مواجهه های فیزیکی گرما یا سرمای زیاد ،نور کافی یا تابش شدید و غیره کننده نور در محیط کار، ارتعاش و حرکت می توانند باعث اثرات ناخوشایند گردند. راحتی و رضایتبخشی محیط اطراف با بهداشت روانی مرتبط است.ارگونومیکی،وسایل و ابزارآلات و طراحی محیط کار نیز نقش مهمی در روحیه و ناکامی کارگر و در نهایت بهره وری و سود دهی دارد.

مواجهه های شیمیایی ممکن است در اثر مواجهه با موادی که برای سلامتی بطور بالقوه زیان آور می باشد،

 اضطراب ایجاد کنند ناشی از بوهای شیمیایی نا مطبوع صرف نظر از سمیت می توانند بعنوان عامل استرس زا عمل نمایند.

خطر ایمنی موجود :خطر انفجار یا سقوط از بلندی نسبت به سایر مشکلات کاری  ترس را اضافه می کند . مثلا جوشکاری در محل های مرتفع به مراتب پر استرس تر از سطح زمین می باشد .

عوامل اجتماعی و فردی در استرس

 بر اساس سنجش هولمز –راهه  اگر هر یک از رویدادهی نام برده در سالهای گذشته برای فردی اتفاق افتاده باشد(هم مثبت و هم منفی که هر کدام یک نمره به خصوص دارد )و بعد ان اعداد را جمع کرده تا کل نمره مشخص شود . هر چه نمره جمع شده بیشتر باشد میزان و شدت بیماری و استرس وارده بیشتر خواهد شد.

   میانگین بین 200-300 پنجاه درصد این  افراد بیمار میشوند .

   جمع نمره ها از 300 بیشتر شود سلامتی 79 درصد افراد به خطر می افتد.

     وقوع هم زمان مقداری از عوامل استرس زای اجتماعی همراه با استرس شغلی باعث وارد آمدن استرس شدید بر افراد شده و عوارض و مشکلات زیادی را به دنبال خواهد داشت بنابراین توجه به شناخت هر دو نوع عامل استرس -زای فوق  در مورد افراد شاغل بسیار حائز اهمیت است .

نوبت کاری:

•کارهایی که مستلزم کار کردن در ساعت هایی در خارج از ساعت معمول کار روزانه(6صبح تا 6بعد از ظهر)است عامل دیگری است که ممکن است منجر به استرس شغلی گردد .نوبت کاری به طور مستقیم و غیر مستقیم در بازدهی ذهنی و انگیزه کاری اثر می گزارد. نوبت کاری ممکن است باعث شود مثلا شخصی نتواند از عهده مراقبت از فرزندان یا کارهای خانه بر اید  یا مشکلات زناشویی بروز کند.

عواملی که باعث ایجاد مشکل برای کارگران نوبت کار  می شود عبارتند از:

  1. نوع برنامه شیفتی           5. حمل و نقل به کار

  2. مواجهه های فیزیکی        6. مواجهه های شیمیایی                                     

 3. عوامل ایمنی مثل نور        7. دسترسی به غذا 

 4 . محیط اجتماعی               8. دسترسی به مراقبت طبی

استرس و نوبت کاری :

 علاوه بر اثرات استرس بر بهداشت روانی نظیر اضطراب ، تنش ،عصبانیت ؛افسردگی،و… و همچنین اختلالات رفتاری از قبیل اعتیاد به الکل، استعمال سیگار، سوء مصرف مواد، غیبت از کار، پرخوری یا بی اشتهایی رها کردن شغل و …مطالعات همه گیر شناسی ارتباط قوی بین عوامل استرس زا و بیماری های جسمانی را نشان داده است. با آنکه شواهد همه گیر شناسی محکمی وجود دارد که استرس شغلی را با بسیاری از بیما ری های جسمی ارتباط می دهد ، اما اغلب مکانیسم های فیزیو پاتولوژیکی مبهم است .

در انسان سه نوع سیستم بیولوژیک پیدا می شود:

    1. ریتم سیر کادین : چرخه هایی به مدت یک شبانه روز می باشد .

    2. ریتم الترادین: چرخه هایی کمتر از یک شبانه روز دارند مثل فوصل 90دقیقه ای بین مراحلREM  خواب و…

    3. ریتم اینفرادین: فرکانس ان بیشتر از یک شبانه روز می باشد . مثل سیکل قاعدگی

 تعداد بسیار زیادی از متغیر های فیزیولویک ،روحی -روانی و رفتاری نظیر درجه حرارت بدن، کورتیکو- استروئیدها  عملکرد قلب و عروق ترشح انزیم های معده ، حافظه دور و نزدیک، خلق و خو و بسیاری از ریتم سیر کادین پیروی می کنند .

  شکایت های مربوط به اختلا ل سیر کادین  با اصطلاحاتی نظیر دیسکرونی،دیسکرونیسم،یا دیسکرونوزبیان می شود.

  پاسخ فیزیو لویک نسبت به بسیاری از دارو ها  و تماس های سمی از ریتم های سیر کادین تبعیت می کنند. در ارتباط با پاسخ بیماران نسبت به داروهایی نظیر انسولین،تلئوفیلین،پنی سیلین، استامینیوفن، دیگوگسین و … تغییرات سیر کادین موثر است.

بیماری های قلبی- عروقی:

   بسیاری از پزشکان معتقداند که استرس، بویژه استرس شغلی یکی از مهمترین علل بیماری عروق کرونر و انفارکتوس میوکارد است. بار بسیار زیاد کار با افزایش میزان انفارکتوس میوکارد ارتباط دارد. کارگران دارای بیشر از یک شغل یا دارای ساعت کاری  زیاد نسبت به گروه کنترل با ساعات کاری کمتر بیشتر دچار بیماری قلبی می گردند. بین ناسازگاری نقش و بیماری عروق کرونری در بعضی از کارکنان اداری رابطه وجود داشته  است.

   رابطه ای معکوس بین رضایت شغلی و بیماری عروق کرونر قلب به خوبی اثبات شده است اعتماد به نفس که با رضایت شغلی مرتبط است نیز به طور معکوس با بیماری عروق کرونر رابطه دارد. افراد با تیپ شخصیتی  A مستعد استرس هستند. رفتار تیپ A بویژه وقتی که با عوامل خطر دیگر همراه باشد به مقدار زیادی بیماری های عروق کرونر را افزایش می دهد. رفتار این افراد با سه برابر خطر وقوع بیماری های قلبی بیشتر از گروه B همراه است. همراه بودن رفتار تیپ A با استعمال سیگار بیماری عروق کرونر قلب را 7 برابر بیشتر می نماید.

 ارتباط بین واکنش قلبی- عروقی ناشی از استرس و افزایش فشار خون به طور قطعی اثبات نشده است. مدارکی دال بر افزایش کلسترول توتال و کاهش مقدار کلسترول HDL در کارگران تحت استرس وجود دارد. سیگار کشیدن در میان بعضی از کارگران یک پاسخ متداول و مضر به استرس می باشد. بعضی از مطالعات همه گیر شناسی کار نشسته را در افزایش خطر بیماری عروق کرونر دخیل می دانند.

بیماری های گوارشی:

بیماری های گوارشی به خصوص زخم معده ، از نظر زمانی با استرس و تغییرات هیجانی مرتبط بوده است. شواهد قوی همه گیر شناختی ، افزایش شیوع بیماری زخم معده را در میان سر کارگران نشان می دهد. توجیه آن این است که سر کارگران مسئول رفتار و ایمنی سایر کارگران و همچنین رابطه کارگران و مدیریت هستند. در بین سایر مشاغلی که مسئولیت جان دیگران را عهده دار هستند مثل پزشکان و مراقبین برج های کنترل ترافیک هوایی نیز میزان بیماری زخم معده بیشتر است.

سایر مشکلات گوارشی مرتبط با استرس شامل:

کولیت اولسراتیو، سندروم روده تحریک پذیر، یبوست و اختلال دراشتهاو.. می باشند.

سایر بیماری ها:

 از دیگر بیماری های جسمانی که ممکن است نتیجه استرس های شغلی پیاپی باشند ، انواع دیابت ، سر درد، آسم، کمر درد، کاهش میل جنسی، خستگی روحی و جسمی،و بیماری های جسمی را می توان نام برد. نقش استرس شغلی در در ایجاد طیف وسیعی از بیماری ها از سرطان تا درماتیت و خارش نوروتیک به اندازه کافی اثبات نشده است.

پیشگیری و مدیریت استرس:

  پیشگری و مدیریت یا کنترل استرس بسیار دشوار است. پزشک کار با شناسایی عوامل استرس زای محیط کار، عوامل استرس زای اجتماعی و عوامل زمینه ساز فردی باید سعی در رفع استرس در این افراد و پیشگیری از بروز اثرات ناشی از آن نماید.

پیشگیری و مدیریت استرس و کاهش عوارض ناشی از آن دو راه حل پبشنهاد می شود:

    1. اقدامات فردی

    2.  اقدامات سازمانی  

اقدامات فردی:

  پزشک کار با توجه به اطلاعات پایه قبلی و با طرح ریزی برنامه هایی جهت مداخله در استرس و مقابله با آن به دست دادن شیوه هایی برای ارزیابی کارایی آن و به کار بستن آنها به فرد کمک می کند تا با استرس مقابله کند.

 اقدام های فردی شیوه هایی را در بر می گیرد که با به کار گرفتن آن ها فرد می تواند آثار استرس را برطرف کند. این شیوه ها را می توان چه در محیط کار و چه خارج از آن به کار بست، و هدف از ان ها این است که منبع و منشا ناراحتی را از میان بردارند یا اثر آن را کاهش دهند. در تمام راه های مداخله که در برابر استرس به کار گرفته می شوند، آموزش را عنصر اصلی می دانند.

در حوزه ی مدیریت استرس چند نوع آموزش لازم است:

  آموزش به فرد برای مقابله با استرس ، آموزش به مدیران برای اهمیت طراحی شغل، و آگاهی دادن به کارکنان درباره ی میزان بروز بی نظمی های روانی و در مورد آن دسته از علل شغلی که خطر بروز بی نظمی های روانی را افزایش می دهند .

راه و روش های مداخله را به دو دسته تقسیم کرده اند :

  1.  مقابله پیشگیرانه

  2. مقابله مبارزه جویانه

  مقابله پیشگیرانه:

 به ان دسته از پاسخ هایی گفته می شود که استرس را در همان ابتدای بروز در نطفه خفه می کنند.

  مقابله مبارزه جویانه:

 به راهبرد هایی اطلاق می گردد که با عامل های فعال استرس مبارزه می کند.

باید توجه داشت که به طور قطع نمی توان گفت یک رهکار مداخله خاص از نوع پیشگیریانه است یا مبارزه جویانه در واقع برخی راهبردها ممکن است  هم پیشگیرانه و هم مبارزه گرایانه  باشد.

روش های آرام سازی و انبساط

  1. اموزش تلقین به خود

  2. بیوفیدیک

  3. تنفس عمیق

  4. ورزش بدنی

  5. تفکر و عبادت

  6. انبساط خاطر تدریجی

  7. یوگا

شیوههای مقابله با استرس

     1. شهامت اموزی

    2. از بین بردن ناسازگاری

    3. تصمیم گیری و مهارت حل مشکل

    4. اموزش مهارت بین فردی

    5. مدیریت با تنظیم زمان

    6. هدف و مشخص کردن اولویت

     هدف اصلی از ارائه این روشها این است که بابکار بستن آنها از اثار  زیان اور استرس جلو گیری شود.

اقدامات سازمانی:

     برنامه های مدیریت استرس به ان جهت گاهی بی ثمر می ماند  که اغلب هدف اصلی مداخله، فرد است .

      به منظور برخورد موثر با استرس که کارکنان دستخوش ان می شوند ،پزشک کار و مدیران در سازمان ها باید بررسی کنند که محیط کار چگونه در این مشکل دخالت دارد. بنابراین برخورد بهتر ان است که فرد و سازمان هر دو هدفهای مداخله باشند .

شیوه های مداخله سازمانی در کاهش استرس

  1. کاهش فشار و بار کار

  2. سازماندهی مجدد وظایف محوله جهت تصمیم گیری و خلاقیت کارگر

  3. بهبود ارتباط سازمانی

  4. گسترش برنامه های مساعدت کارگران و گاهی سرپرستان از استرس

  5. بهبود و تصحیح محیط کار  مشاوره فردی و گروهی

  6. بر قراری فرایند مقابله

 نوع دیگری از راههای مداخله  در استرس توجه به عوامل فیزیکی محیط کار است که ایجاد استرس می کنند . رسیدگی و چاره جویی درباره مشکلات فنی محیط کار نیز حائز اهمیت است . مثلا ممکن است با تغییر محیط کار (کاهش میزان سر و صدا ، حذف منبع نورهای خیره کننده و مزاحم ) عامل استرس زا از میان برداشته شود  همچنین با توصیه استفاده از وسایل حفاظت فردی مثلا استفاده از عینک ، گوشی و رسپیراتور ممکن است بتوان افراد را در برابر عامل استرس زا حفظ کرد .

منبع:http://ssu.ac.ir/cms/index.php?id=2606